ਸਮੁੰਦਰ : : ਲੇਖਕ : ਮਿਲਿੰਦ ਬੋਕਿਲ

ਰੇਸਟੋਰੇਂਟ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਦਿਸੀ ਉਹੀ ਚੀਜ਼ ਮੰਗਵਾਈ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉਤਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ। ਦੇਹ ਦਿਮਾਗ਼ ਸੰਵੇਦਨਾਹੀਣ ਹੋਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੀ ਖਾ ਰਿਹਾ ਏ ਇਸਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਖਾਣਾ ਪੇਟ ਵਿਚ ਠੂਸ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸੇ ਚੇਤਨਾਹੀਣ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ...ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ।
ਹੋਟਲ ਦੇ ਕੈਂਪਸ ਵਿਚ ਰੁੱਖ ਸਨ—ਸੋ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵੀ ਸਨ। ਬਾਹਰ ਰੜਾ ਮੈਦਾਨ ਸੀ। ਸੂਰਜ ਸਿੱਧਾ ਮੱਥੇ ਵਿਚ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਧੁੱਪ ਕਰੜੀ ਸੀ। ਪਗਡੰਡੀ ਰੁੱਖੀ-ਖ਼ੁਸ਼ਕ। ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ। ਪੀਲੀ ਘਾਹ। ਖਿੱਲਰੇ ਹੋਏ ਬੂਟੇ। ਨੰਗੀਆਂ ਚਟਾਨਾਂ। ਚੜ੍ਹਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਾਟੇਜ, ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਰੁੱਖ, ਸਮੁੰਦਰ ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਫ-ਸਾਫ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਾ। ਪਹਾੜੀ ਸੁੰਨਸਾਨ ਪਈ ਸੀ।
ਉਹ ਇੱਥੇ ਕੀ ਕਰਨ ਆਇਆ ਏ? ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ-ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ। ਮੁੜ ਜਾਏ? ਇਹੀ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ। ਇੱਥੇ ਰੁਕ ਕੇ ਵੀ ਕੀ ਕਰਨਾ ਏਂ? ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਝੱਲਦੇ ਰਹਿਣਾ ਏ ਬਸ। ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਏ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਈਏ। ਕਲ੍ਹ ਫੈਕਟਰੀ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਲੋਕ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਕਹਿ ਕੇ ਆਇਆ ਆਂ ਕਿ ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਆਵਾਂਗਾ। ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਥੁੜਣ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ। ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕੰਮ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਸ਼ੂਕੀਨ ਆਂ। ਪਰ ਉੱਥੇ ਵੀ ਘਰ ਤਾਂ ਜਾਣਾ ਈ ਪਏਗਾ ਨਾ? ਫੇਰ? ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਏਗਾ?
ਉਸਨੇ ਬੇਚੈਨ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਲ ਦੌੜਾਈਆਂ। ਚੜ੍ਹਾਣ ਕਰਕੇ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਤਨ ਹਾਲੇ ਵੀ ਤਪ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਨਿਭ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗਰਮੀ ਓਵੇਂ ਈ ਐ। ਸਵਾਲ ਇਹ ਐ ਕਿ ਇੱਥੇ ਜਾਂ ਘਰੇ ਅੱਗੇ ਕੀ ਕਰੇਗਾ ਉਹ?
ਉਹ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਹਾਲੇ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਕਾਟੇਜ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਕੁਝ ਦੂਰ ਈ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਪਹਾੜੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਤਪਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਠੁੱਸ ਹੁੰਦਾ ਲੱਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ੰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਵਲੂੰਧਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਸਹੀ ਨਿਕਲੇ। ਉਸਨੇ ਕਦੀ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ ਈ ਨਹੀਂ, ਅਕਸਰ ਟਾਲਦਾ ਰਿਹਾ—ਪਰ ਕਿਉਂ? ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਦਰ ਇਹੀ ਡਰ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਇਹ ਸੱਚ ਨਾ ਨਿਕਲਣ! ਏਨੇ ਦਿਨ ਜੋ ਢਕੀ-ਕੱਜੀ ਰੱਖਿਆ, ਅੱਜ ਉਹ ਉਘੜ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਉਘੇੜਿਆ ਜਾਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਉਘੇੜਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ? ਮੈਂ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੇ ਈ ਉਘੇੜਿਆ। ਉਹ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਮੌਕੇ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਸੀ। ਅੱਜ ਮਿਲ ਗਿਆ।
ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂਗਾ? ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਏ। ਏਨੇ ਦਿਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ—ਪਰ ਹੁਣ?
ਕੀ ਕਰਾਂ? ਲੱਤ ਮਾਰ ਕੇ ਕੱਢ ਦਿਆਂ? ਉਸਨੇ ਮਨ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ। ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਹੋਰ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ? ਜਦ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਓਦੋਂ ਹੀ ਥੱਪੜ ਜੜ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਬਾਕੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸਨ। ਇਹੋ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੁੰਦੀ ਏ ਇਹਨਾਂ ਦੀ। ਘੁਮਾ-ਫਿਰਾ ਕੇ ਗੱਲ ਇੱਥੇ ਈ ਪਹੁੰਚਦੀ ਏ। ਘਰ ਵਿਚ ਸਭ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ, ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ, ਤਕਲੀਫ਼ ਨਹੀਂ। ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਸੁੱਝੇਗਾ ਈ। ਚੋਚਲੇ ਮਨ ਦੇ। 'ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ?' ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਈ ਬੇਕਾਰ ਏ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਪੁੱਛਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਏ। ਹੁਣ ਪੁੱਛਣਾ ਮੂਰਖਤਾ ਏ। ਕਰ ਲਿਆ ਉਹਨਾਂ। ਮੌਕਾ ਸੀ। ਸਾਧਨ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਛਾ ਵੀ ਹੋਏਗੀ। ਉਹਨਾਂ ਕੀ ਕੀਤਾ, ਸਵਾਲ ਇਹ ਨਹੀਂ—ਸਵਾਲ ਤਾਂ ਇਹ ਐ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਕੀ ਕਰੇਗਾ?
ਛਿਣ ਪਲ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਇੰਜ ਈ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਉਸਨੇ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਏ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦਾ। ਮੈਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਤਾਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਭ ਕੁਝ ਲਿਆ ਕੇ ਚਰਣਾ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਮਾਂ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਿਆ ਸਾਂ, ਇਹ ਸੱਚ ਏ। ਪਰ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇੱਥੇ ਛੱਡ ਕੇ ਛੇ-ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਦੁਬਾਈ ਜਾਂ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਇੰਜ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਯੂ ਹੈਡ ਏ ਪੁਆਂਇਟ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਈ ਸੀ। ਇਹ ਲੋਕ ਦੋਸਤੀ-ਦੋਸਤੀ ਕੂਕਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਸਭ ਝੂਠ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਉਸਦਾ ਅੰਤ ਇਵੇਂ ਈ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਦੇ ਜਸਟ ਚੀਟ ਯੂ। ਪਰ ਇੰਜ ਕਹਿਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਝੱਟ ਕਹਿਣਗੇ, ਦੱਸ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਏ, ਕੁਛ ਲੋਕਇਆ ਥੋੜ੍ਹੀ ਈ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਹਾਂ ਇਲਾਜ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਫੇਰ ਆਏਗੀ ਅਕਲ ਥਾਵੇਂ। ਗੱਡੀ, ਬੰਗਲਾ ਸਭ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਏ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਐਬ ਸੁੱਝਦੇ ਨੇ। ਕਿਸਦੇ ਬਲਬੂਤੇ ਉੱਤੇ? ਸੜਕ 'ਤੇ ਆਉਣਾ ਪਿਆ ਤਦ ਨਾਨੀ ਚੇਤੇ ਆਏਗੀ। ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ, ਦਰ-ਦਰ ਦੀਆਂ ਠੋਕਰਾਂ ਖਾਣ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਚੱਖਣ ਦਿਓ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਦੀ।
ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਿਆ—ਜੇ ਮੈਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਹਨੂੰ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਦਿਆਂ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਏਗਾ? ਰਾਜੂ ਪੁੱਛੇਗਾ। ਉਸਨੂੰ ਸੱਚ ਦੱਸਣਾ ਪਏਗਾ। ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ। ਰਾਜੂ ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਏ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਈ ਤਾਂ ਰਹੇ ਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਰਾਜੂ ਬੜਾ ਸਿੱਧਾ-ਸਾਦਾ ਏ। ਨੰਦਨੀ ਵਰਗਾ ਸੁਭਾਅ ਏ ਉਸਦਾ। ਹੁਣ ਉਸਦਾ ਫ਼ੋਨ ਆਏਗਾ। ਉਹ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ੋਨ ਕਰਦਾ ਏ। ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਾਂ ਮੈਂ? ਉਹ ਯਕੀਨ ਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇਗਾ। ਜਵਾਨ ਬੱਚਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੋਚੇ? ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਉੱਤੇ ਹਿਰਖ ਜਾਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਬੋਲੇਗਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਉਹ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਗਿਆ ਏ। ਚੁੱਪਚਾਪ ਸੁਣਦਾ-ਦੇਖਦਾ ਰਹੇਗਾ।
ਇਹ ਸਭ ਝਮੇਲਾ ਕਿਸ ਲਈ? ਉਸਨੇ ਅੱਕੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਧੰਦੇ ਵਿਚ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਝੰਜਟ-ਝਮੇਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਆਏ ਦਿਨ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਸਭ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਏ ਇਸ ਲਈ ਮਨ ਵੀ ਅੱਗੋਂ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਨਿਭਾਅ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਪੈਸਾ ਚੱਲਦਾ ਏ। ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਸਭ ਤੈਅ ਹੁੰਦਾ ਏ—ਸਿਸਟੇਮੈਟਿਕ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਆਰਾਮ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਬੇਟਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਏ। ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਏ। ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ। ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਨ, ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਘੁੰਮਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਇੰਜ ਹੋਏਗਾ ਨਹੀਂ। ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕੱਚ ਰਹਿ ਈ ਜਾਂਦਾ ਏ।
ਉਹ ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਤਾਂ ਭਾਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ। ਜਿਸਮ ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ-ਚੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਗਰਦਨ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੇਖਿਆ। ਸੂਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ, ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆ। ਅਜੇ ਅੱਧੀ ਪਹਾੜੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹੁਣ ਉਹ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਸੌਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਇੰਜ ਝੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਇੱਥੇ। ਉਹ ਵੀ ਚੜ੍ਹਾਣ 'ਤੇ। ਅਜਿਹਾ ਪਾਗਲਪਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਮੈਂ ਸਮੁੰਦਰ ਕਿਨਾਰੇ ਟਹਿਲ ਲੈਂਦਾ। ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਚਟਾਨ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਪਿੱਛੇ ਭੌਂ ਕੇ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਟੀਸੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਤੇ ਕਾਟੇਜਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਕਾਫੀ ਹੇਠਾਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਦੂਰ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਵਿਸਤਾਰ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਨਾਰਾ ਦੂਜ ਦੇ ਚੰਦ ਵਰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਾਦਾਮੀ ਰੇਤ। ਚਟਾਨਾਂ! ਬੇੜੀਆਂ। ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਸੀ ਖਪਰੈਲ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਬਸਤੀ।
ਉਸਨੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਭੁਆਂ ਕੇ ਆਪਣਾ ਕਾਟੇਜ ਭਾਲਿਆ। ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੱਭ ਗਿਆ ਉਹ। ਲਾਲ ਟੀਨ ਦੀ ਛੱਤ ਕਰਕੇ। ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਤੇ ਹੋਟਲ ਦਾ ਕੰਪਾਊਂਡ। ਉਸਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਦੂਰੀ ਖਾਸੀ ਵੱਧ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਖਿੰਡਿਆ-ਪੁੰਡਿਆ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਵੇ—ਓਪਰਾ-ਬਿਗਾਨਾ ਜਿਹਾ।
ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਦਾ ਇਹ ਨਜ਼ਾਰਾ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਲੱਤਾਂ ਦੀ ਥਕਾਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਿਆਂ ਈ ਮਨ ਵਿਚ ਫੇਰ ਦੁਚਿੱਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਉਪਰ ਤਕ ਜਾਵਾਂ ਜਾਂ ਨਾ? ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਥੱਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਿਚੋੜ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਪੈਰ ਪੁੱਟਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਕੀ ਕਰਾਂਗਾ? ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ। ਉੱਥੋਂ ਤਾਂ ਦੂਰ ਜਾਣਾ ਏ। ਉਪਰ ਈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਹੁਣ ਹੇਠਾਂ ਕੀ ਰੱਖਿਆ ਏ?
ਉਹ ਉਪਰ ਚੜ੍ਹਦਾ ਗਿਆ ਪਰ ਮਨ ਪੱਖੋਂ ਬੇਹੱਦ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਨੰਦਨੀ ਨੇ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਹੋਏਗਾ? ਉਸ ਨਾਲ ਕਿੰਜ ਕੀਤਾ ਹੋਏਗਾ? ਕੀ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੋਏਗੀ? ਤੇ ਰਾਜੂ ਦੀ? ਘਰ ਦੀ? ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਗਿਰਦ ਸਿਰਫ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਸੁਖ ਈ ਮੰਡਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਇਵੇਂ ਈ ਹੋਇਆ ਹੋਏਗਾ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਖ ਦੀ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ ਏ। ਜਨਮਾਂ-ਜਨਮ ਮਤਲਬ ਵਿਚ ਘਿਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਏ ਮਨ। ਦੂਜਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਖਾਤਰ ਕੀ ਕੀਤਾ ਏ, ਰਤਾ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।
ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਫੇਰ ਖਿਝ ਭਰ ਗਈ। ਮੈਂ ਮੂਰਖ ਆਂ ਕਿ? ਭੋਲਾ ਆਂ? ਪਾਗ਼ਲ ਆਂ? ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੰਜ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦੇ ਨੇ? ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ? ਮੈਂ ਚੰਗੇ ਪਤੀ ਵਾਂਗ ਪੇਸ਼ ਆਉਦਾ ਰਿਹਾ। ਨਾ ਕਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ, ਨਾ ਕਦੀ ਜੰਗਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਚੀਕਿਆ-ਗੜ੍ਹਕਿਆ। ਜੇ ਇੰਜ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਖ਼ੂੰਖ਼ਾਰ ਵਰਤਾਅ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਨਾ? ਝੁੱਗੀਆਂ-ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੱਕੀ ਮਰਦਾਂ ਵਾਂਗ? ਤਦ ਉਹ ਦਾਬੂ ਰਹਿੰਦੀ ਨਾ? ਮੈਂ ਬੇਹੱਦ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਸੱਜਣ ਬਣ ਕੇ, ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋਇਆ?
ਉਹ ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਤਰ-ਬ-ਤਰ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਚੜ੍ਹਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਗ਼ਲਤ ਸਮਾਂ ਚੁਣਿਆ ਏ ਮੈਂ, ਪਹਾੜੀ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ। ਸੂਰਜ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਐ। ਧੁੱਪ-ਈ-ਧੁੱਪ। ਕਿਤੇ ਵੀ ਛਾਂ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਰਨਾ, ਪਹਾੜ ਚੜ੍ਹਨਾ ਪਸੰਦ ਏ। ਇਹ ਚੜ੍ਹਾਣ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸਮਾਂ ਗ਼ਲਤ ਏ। ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਥਕਾਣ ਏ। ਪਾਣੀ ਵਾਲੀ ਬੋਤਲ ਤਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ। ਉਸਨੇ ਆਸਮਾਨ ਵਲ ਦੇਖਿਆ। ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਟੀਸੀ ਦਿਸੀ। ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ। ਉੱਥੇ ਰੁੱਖ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਛਾਂ ਹੋਏਗੀ ਉੱਥੇ।
ਉਹ ਪੈਰ ਘਸੀਟਦਾ ਹੋਇਆ ਉਸ ਰੁੱਖ ਤਕ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਰੁੱਖ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਛਾਂ ਖਾਸੀ ਸੀ। ਪਥਰੀਲੀ ਜ਼ਮੀਨ। ਉਹ ਮੁੱਢ ਨਾਲ ਢੋਅ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ।
ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਇਹ ਵੀ ਕੋਈ ਚੜ੍ਹਾਈ ਏ—ਹੋਰ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਚੜ੍ਹ-ਉਤਰ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਹੁਣ ਮਨ ਨੇ ਥਕਾ ਦਿੱਤਾ ਏ ਪੂਰਾ! ਬੇਵਸ ਮਨ! ਸਰੀਰ ਥਕਾਣ ਨਾਲ ਚੂਰ।
ਉਸਨੇ ਲੰਮਾਂ ਸਾਹ ਖਿੱਚਿਆ ਤੇ ਛੱਡਿਆ। ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੀ। ਹਵਾ ਦੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇਖਿਆ। ਅਸੀਮ ਸਮੁੰਦਰ। ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਲਿਪਟਿਆ ਆਸਮਾਨ ਵੀ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁੱਕੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰੀ। ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ—ਵਿਆਹ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਘਰ-ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਵਿਚ ਰਮ ਗਿਆ ਸੀ ਫੇਰ ਵੀ ਮਨ ਵਿਚ ਇਕ ਡਰ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨੰਦਨੀ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਜਾਏਗੀ। ਹੁਣ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਇੰਜ ਉਸਨੇ ਕਿਉਂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਸੀ? ਉਸਦੇ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾ ਕਦੀ ਐਸਾ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮਨ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿਚ ਇਹ ਡਰ, ਵਿਆਹ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਈ, ਅੜ ਕੇ ਬੈਠਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨੰਦਨੀ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿਚ ਜਾਂ ਵਿਹਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰਹੱਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਫੇਰ ਵੀ ਭਾਸਕਰ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਭਾਸਕਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਭਾਸਕਰ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਨੰਦਨੀ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਉਸਦੇ, ਮੇਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਅਣਬਣ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੀ ਜਾਏਗੀ। ਇਸੇ ਡਰ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਦੀ ਨੰਦਨੀ ਨਾਲ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਇਸ ਵਰਗੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕਦੀ ਕੁਛ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ ਸੋਚਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਘਰ-ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਉਚਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਸੋਚ, ਕਰ, ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਉਹ ਕੁਛ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਈ ਸੋਚਦੀਆਂ ਨੇ।
ਤੇ ਇੰਜ ਈ ਹੋਇਆ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਗਈ ਪਰ ਵਾਨੰਗੀ ਉਹੀ ਏ। ਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਏਗੀ ਵੀ ਕਿਉਂ? ਘਰੇ ਰਹਿ ਕੇ ਈ ਜਦੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੀ ਏ ਤਾਂ ਘਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤਿਆਗ ਕੇ ਕਿਉਂ ਜਾਏਗੀ? ਇਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਚਲਾਕ ਨਿਕਲੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਮੂਰਖ ਈ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਆਂ। ਵਿਆਹ ਤੈਅ ਹੋਇਆ ਸੀ ਓਦੋਂ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਪੇਂਡੂ ਮੁੰਡਾ। ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਪਲੀ-ਵੱਡੀ ਹੋਈ ਏ। ਚਾਲ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ। ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਲੈਣ ਵਾਲੀ। ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਤਾਂ ਚੱਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਏਗਾ। ਸਿੱਧਾ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਉਹ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਹਾਸੇ-ਮਜ਼ਾਕ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਸੀ—ਕੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਦੱਸ। ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ 'ਨਾਂਹ' ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਛੇੜਿਆ। ਮੇਰਾ ਸੁਭਾਅ ਵੀ ਸ਼ੱਕੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਹਾਰ ਵਿਚ ਕਦੀ ਕੁਛ ਗ਼ਲਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ।
ਰੁੱਖ ਦੀ ਛਾਂ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹਵਾ ਵਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਤਦ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਬੜੀ ਥਕਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਕੱਲਾਪਨ ਰੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ? ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਾਂ? ਵੈਸੇ ਮੇਰਾ ਸਕਾ ਹੈ ਕੌਣ? ਮਾਂ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਗੁਜਰ ਗਈ ਸੀ। ਕਾਲੇਜ ਵਿਚ ਸੀ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਚੱਲ ਵੱਸੇ ਸਨ। ਨਾ ਭੈਣ ਨਾ ਭਰਾ। ਚਚੇਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਮਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਇਕ ਦੋ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਤੇ ਕੁਝ ਯਾਰ-ਬੇਲੀ। ਕੋਈ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸਤਾ ਨਹੀਂ। ਕਿਸਨੂੰ ਕਹੇ? ਕਿਸ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰੇ? ਕਿਸੇ ਦਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਲਾਗਾ-ਦੇਗਾ ਈ ਕੀ ਏ? ਸਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਨੇ—ਇਕ 'ਸੈਲਫ਼ਮੇਡ ਮੈਨ' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ। ਲੋਕ ਮੈਥੋਂ ਈ ਸਲਾਹ ਮੰਗਣ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਕਿਸ ਕੋਲ ਕੀ ਜਾਵਾਂ? ਤੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਾਂਗਾ?
ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਏਨੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਮੈਂ ਧੋਖਾ ਈ ਖਾਧਾ ਏ ਆਖ਼ਰ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਈ ਇਹ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ? ਮੇਰਾ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਏ? ਇਹ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਏ? ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਤਣਾਅ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਨੰਦਨੀ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਏ। ਉਹ ਫੇਰ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ...ਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ। ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲੇਜ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕੁੜੀਆਂ ਹੈ ਸਨ। ਬਾਹਰ ਵੀ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਅਕਰਖਣ ਹੁੰਦਾ ਏ ਬਸ ਓਨਾਂ ਈ ਰਿਹਾ। ਕੁਝ ਖਾਸ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਮੰਡਲਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਸਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਨੰਦਨੀ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੰਗੀ ਈ ਲੱਗਦੀ ਰਹੀ। ਉਹ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੀ-ਸੋਚਦੀ ਸੀ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ...ਪਰ ਮੇਰੀ ਚਾਹਤ ਬੜੀ ਸਾਧਾਰਣ ਜਿਹੀ ਰਹੀ। ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ। ਬਸ। ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਏ ਦੋਵੇਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਹਿਣ। ਕੀ ਏਨੀ ਇੱਛਾ-ਉਮੀਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ?
ਹੁਣ ਉਹ ਥਕਾਣ ਨਾਲ ਚੂਰ-ਚੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਰ ਦੌੜਾਈ। ਪਹਾੜੀ ਉਪਰ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੁੱਕੀ ਘਾਹ ਸੀ। ਨੰਗੀਆਂ ਚਟਾਨਾਂ। ਕੁਝ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਲੇ ਦਾ ਖੰਡਰ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਮਗਨ। ਉਸਦੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਲਾਈਟ-ਹਾਊਸ ਸੀ। ਹਵਾ ਵਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨਾਂ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਿਆਰਵੀਂ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਪਰਚੇ ਸਮੇਂ ਜਿਹੜੀ ਹਾਲਤ ਹੋਈ ਸੀ ਬਿਲਕੁਲ ਓਹੋ-ਜਿਹੀ ਈ ਉਸਨੂੰ ਏਸ ਵੇਲੇ ਲੱਗ ਰਿਹੀ ਸੀ। ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਬਸ ਆਈ ਈ ਨਹੀਂ। ਦੂਜੀ ਕੋਈ ਸਵਾਰੀ ਮਿਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਛੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੌੜਦਾ-ਹਫ਼ਦਾ ਹੋਇਆ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਤਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਰੜੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਇਕ ਘੰਟਾ ਦੇਰ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਤਿਆਰੀ ਚੰਗੀ ਹੋਈ ਸੀ ਪਰ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ। ਤਿੰਨ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਉਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖ ਸਕਿਆ। ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਿੱਛੋਂ ਫੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਕੇ ਰੋ ਪਿਆ ਸੀ ਮੈਂ। ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਅਸਫ਼ਲਤਾ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਗੁਜਰ ਗਏ ਸਨ ਉਦੋਂ ਵੀ ਇਹੀ ਹਾਲ ਸੀ। ਸਟਰਾਈਕਾਂ ਧਰਨੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਭ ਬੰਦ ਸੀ। ਉਹ ਅੰਤਮ ਘੜੀਆਂ ਗਿਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਤੁਰੰਤ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਜਾਣ ਲਈ ਤੁਰ ਪਿਆ ਪਰ ਵਿਚਕਾਰ ਰੇਲ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਚਲ-ਵੱਸੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਓਵੇਂ ਹੀ ਰੋਇਆ ਸੀ।
ਅਣਜਾਣੇ ਵਿਚ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਿੱਜਲ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਕਿਧਰੇ ਗਵਾਚਿਆ ਜਿਹਾ ਉਹ ਇਹੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਵੀ ਉਸਦੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਈ। ਚੰਗਾ ਸੀ ਕੋਈ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਘੁੱਟ ਲਏ। ਕੋਈ ਸਾਥ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਮਾਂ! ਮਾਂ ਦੀ ਧੁੰਦਲੀ ਜਿਹੀ ਯਾਦ ਏ। ਉਸਦੀ ਉਹ ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਦੀ ਸਾੜ੍ਹੀ। ਫ਼ੋਟੋ ਹੈ ਪਰ ਫ਼ੋਟੋ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਓਪਰੀ-ਪਰਾਈ ਜਿਹੀ ਲੱਗਦੀ ਏ। ਮਨ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਧੁੰਦਲੀ ਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰ ਏ ਉਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਪਣੀ ਲੱਗਦੀ ਏ। ਉਸਦੀ ਉਹ ਵਾਸਤਲ ਭਰੀ ਛੋਹ, ਅਗਰਬੱਤੀ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ, ਲੱਡੂ ਦਾ ਸਵਾਦ, ਤੇ ਉਸਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ। ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਵੀ ਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ? ਕੀ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਦੱਸ ਸਕਦਾ? ਪਿਤਾ ਜੀ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਵਿਰਕਤ ਸਨ। ਮਾਂ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਈ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋ ਗਏ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਭ ਜੁਗਾੜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਰ ਮੈਂ ਕੀ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾਂ, ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਆਂ—ਇਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕੁਝ ਜਾਣਨਾ-ਪੁੱਛਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੇ।
ਉਸਨੇ ਗਿੱਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਵਲ ਦੇਖਿਆ। ਦੂਰ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਨੀਲਾ ਸਮੁੰਦਰ—ਧੁੰਦਲਾ ਦੁਮੇਲ...ਸ਼ੁੰਨ ਵਿਚ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਚਾਨਣ। ਪਾਣੀ ਤੇ ਆਸਮਾਨ ਦਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਘੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਨਜ਼ਾਰਾ। ਫੇਰ ਦੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਹੋਣਾ ਸਾਫ ਪਤਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਏ। ਆਕਾਸ਼ ਖਾਲੀ ਏ। ਇਕ ਸੱਖਣਾਪਨ! ਸਮੁੰਦਰ ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ ਜਿਹਾ ਏ। ਡੂੰਘਾ ਏ। ਇਸ ਲਈ ਜੀਵੰਤ ਲੱਗਦਾ ਏ। ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ। ਝੱਗ ਐ। ਲਹਿਰਾਂ ਕਿਨਾਰੇ ਨਾਲ ਖਹਿ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਆਵਾਜ਼ ਧੀਮੀ ਏ ਪਰ ਜੀਵੰਤ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਏ।
ਦੇਰ ਤਕ ਉਹ ਓਵੇਂ ਈ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ, ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸਮੁੰਦਰ ਤਾਂ ਐ। ਇਹ ਪਹਾੜੀ, ਇਹ ਮੈਦਾਨ, ਆਕਾਸ਼, ਸੂਰਜ ਸਭ ਬੇਕਾਰ ਨੇ। ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੇ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਹ ਸਮੁੰਦਰ ਆਪਣਾ ਏ। ਇਹ ਜਾਗ ਰਿਹਾ ਏ। ਮੈਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਭਾਵੇਂ ਏਨੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਆਂ ਪਰ ਸਮੁੰਦਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਏ। ਕਵੀ ਲੋਕ ਐਵੇਂ ਈ ਨਹੀਂ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਭੇਤ ਦੱਸਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਸਮੁੰਦਰ ਆਪਣੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਭੇਤ ਸਾਂਭੀ ਰੱਖਦਾ ਏ। ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਓਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਰੇ ਭੇਤ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸ ਕੋਲ ਹੈਨ।
ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਸਦਾ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਾਟੇਜ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਜਾਂ ਫੇਰ ਸਮੁੰਦਰ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠਾਂਗਾ। ਇੱਥੇ ਫੇਰ ਕਦੀ ਆਵਾਂਗਾ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਕਿਲੇ ਵਲ ਦੇਖਿਆ। ਇਹ ਪੱਥਰ ਇੰਜ ਈ ਰਹਿਣਗੇ। ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਗੇ? ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਸਮੁੰਦਰ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਸਮੁੰਦਰ ਲਾਗੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਚਟਾਨਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾਂਗਾ ਤਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਨਾਲ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਤੇ ਮਨ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਏਗਾ।


ਉਹ ਪਹਾੜੀ ਉਤਰਨ ਲੱਗਾ। ਸਹਿਜ ਨਾਲ। ਰੇਸਟੋਰੇਂਟ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਕਾਟੇਜ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਨੰਦਨੀ ਪੌੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਸੀ। ਭਾਸਕਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਈ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚਮਕ ਆ ਗਈ।
“ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਸੀ?” ਕਿਤਾਬ ਬੰਦ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ।”
“ਬਿਨਾਂ ਦੱਸਿਆਂ?”
“ਕਿਉਂ ਮੈਨੂੰ ਏਨੀ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਨਹੀਂ?”
“ਉਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜੀ! ਖਾਸੀ ਦੇਰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਲਈ।” ਉਸਨੇ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ।
ਭਾਸਕਰ ਨੇ ਸਿਰਫ ਘੜੀ ਦੇਖੀ। ਸਾਢੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
“ਨਾਸ਼ਤਾ ਕੀਤਾ?”
“ਹਾਂ।”
“ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।”
“ਜੇ ਤੂੰ...” ਕਹਿੰਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ।
“ਕੀ?”
“ਤੂੰ ਰੇਸਟੋਰੇਂਟ ਜਾ ਕੇ ਨਾਸ਼ਤਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੈਂ।”
ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹੀ। ਭਾਸਕਰ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਅਜੇ ਨਹਾਉਣਾ-ਧੋਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜੇ ਚੁੱਕੇ ਤੇ ਬਾਥਰੂਮ ਵਿਚ ਵੜ ਗਿਆ। ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਾਵਰ ਹੇਠ ਉਸਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ। ਸਾਬਨ ਦੀ ਝੱਗ ਨਾਲ ਪਸੀਨਾ ਵੀ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ।
ਤਰੋਤਾਜ਼ਾ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਬਾਹਰ ਆਇਆ। ਨੰਦਨੀ ਪੜ੍ਹਨ ਬੈਠ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਕਿਤਾਬ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਭਾਸਕਰ ਨੇ ਉਸ ਵਲ ਦੇਖਿਆ ਪਰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈ ਕਿ ਕੀ ਗੱਲ ਕਰੇ। ਕਮਰੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਤਣਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਨਾ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਬੂਟ ਪਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਏਨੇ ਵਿਚ ਨੰਦਨੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਓ?”
“ਸਮੁੰਦਰ ਕਿਨਾਰੇ।”
“ਐਸ ਵੇਲੇ? ਧੁੱਪੇ ਈ?”
ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ।
“ਮੈਂ ਵੀ ਚੱਲਾਂਗੀ।”
“ਨਹੀਂ।”
“ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਨਾ ਜਾਓ। ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਓ। ਮੈਥੋਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।”
ਉਹ ਓਵੇਂ ਈ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਨੰਦਨੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇਂਦਾ ਹੋਇਆ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ। ਪਰ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਨੰਦਨੀ ਨਾਲ ਆਏਗੀ। ਫੇਰ ਉਸਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਏ ਇੱਥੇ ਈ ਬੈਠਾ ਰਹਾਂ। ਉਸਨੇ ਬੂਟ ਪਰ੍ਹੇ ਖਿਸਕਾ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਸੋਫਾ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।
“ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਆਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕੀ ਕੀ ਉਭਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਓ, ਗੱਲ ਓਵੇਂ ਨਹੀਂ-ਜੀ।” ਨੰਦਨੀ ਉਸ ਵੱਲ ਖਿਸਕਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ।
ਭਾਸਕਰ ਦੇ ਹੋਠਾਂ ਉੱਤੇ ਖੰਜਰ ਵਰਗੀ ਤਿੱਖੀ ਮੁਸਕਾਨ ਉਭਰ ਆਈ।
“ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋਗੇ, ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦੱਸਣ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਬਚਿਆ ਹੋਏਗਾ? ਪਰ ਅਜੇ ਜੋ ਦੱਸਣਾ ਬਾਕੀ ਏ, ਉਹੀ ਅਸਲ ਗੱਲ ਏ।”
ਭਾਸਕਰ ਦੇ ਹੋਠਾਂ ਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਈ।
“ਦੇਖੋ ਭਾਸਕਰ, ਇਹ ਜੋ ਮੈਂ ਦੋਸਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਹ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕਮੀ ਸੀ। ਜਾਂ ਤੁਹਾਥੋਂ ਕੁਝ ਮਿਲਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਇਸੇ ਲਈ ਕਹਿੰਦੀ ਆਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤ-ਫ਼ਹਿਮੀ ਨਾ ਰੱਖਣਾ ਮਨ ਵਿਚ।”
ਉਹ ਸਿਰਫ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ।
“ਭਾਸਕਰ ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਆਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੁੱਸੇ ਓ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰਾ ਇੰਜ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ। ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਭ ਪਹਿਲੋਂ ਧਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ—ਬਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਆਪਣੇ ਆਪ। ਮੈਂ ਏਨਾ ਈ ਸਮਝਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਆਂ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕਿਸੇ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।”
ਉਹ ਕੁਝ ਰੁਕੀ। ਫੇਰ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ...:
“ਦੇਖੋ, ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਮਨ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਉਹ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਤੇ ਜੋ ਸੋਚਦੇ ਆਂ, ਓਹ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ ਤੇ ਨਾ ਈ ਓਵੇਂ ਸੋਚਦੇ ਆਂ। ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਆਂ। ਸਾਡੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ-ਉਮੀਦਾਂ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ। ਕਦੀ ਲੱਗਦਾ ਏ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਸਾਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਇੰਜ ਹੁੰਦਾ ਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਆਂ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਕਈ ਸਹੇਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਪਰ ਇਕ ਅੱਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਈ ਸਾਡੀ ਸੁਰ ਮਿਲਦੀ ਏ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਹਰ ਦੋ ਸਾਲ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਸਹੇਲੀ ਲੱਭਦੀ ਸਾਂ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਮਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸਹੇਲੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸਮਝ ਆਇਆ ਮਨ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਅਸੀਂ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਆਂ। ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸਮਝਦਾਰ ਸਹੇਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਹੁਣ ਜਿਹੜੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਏ ਨਾ, ਮੇਰੀ ਸਹੇਲੀ, ਸੁਲਭਾ—ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੀ ਚਹੇਤੀ ਸਹੇਲੀ ਹੁੰਦੀ। ਪਰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਬਦਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਹੋਰ ਵੀ ਸਹੇਲੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਏਨੀਆਂ ਨਜ਼ਦੀਕ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੀਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਮਝ ਰਹੇ ਓ ਨਾ?”
ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ।
“ਮਨ ਲਗਾਤਾਰ ਕੁਛ ਲੱਭਦਾ-ਭਾਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀ। ਮੈਂ ਸਹੇਲੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਆਂ ਪਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹਰ ਵਾਰੀ ਹਰ ਸਹੇਲੀ ਸਾਡੀ ਹਮ-ਉਮਰ ਈ ਹੋਏ। ਕਦੀ ਮਾਂ, ਕਦੀ ਪਿਤਾ ਜੀ, ਕਦੀ ਆਫ਼ਿਸ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ।...ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸਹੇਲੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਏ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੀ ਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਏਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਮਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਆਂ, ਉਸਨੂੰ, ਤੂੰ ਸਹੀ-ਸਹੀ ਸਮਝਦੀ ਏਂ। ਸਹੇਲਪੁਣਾ ਕਈਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ—ਇਕ ਵਾਰੀ ਰਾਜੂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਂਵਾਂ ਵੀ ਮੇਰੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਈ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਸੋ ਉਹ ਦੋਸਤੀ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ।”
ਉਹ ਸਿਰਫ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਇਸ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਕਿਹੜੀ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਏ ਜਿਹੜੀ ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੀ ਏ? ਇੱਥੇ ਸਵਾਲ ਸਹੇਲੀਆਂ ਤੇ ਸਹੇਲਪੁਣੇ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਏ।
“ਤੇ ਸ਼ਾਦੀ ਘਪਲਾਬਾਜੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।” ਨੰਦਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕਾਰੋਬਾਰ, ਕੰਪਨੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਵੀ ਘਪਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸ਼ਾਦੀ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਈ ਕਰਦੇ ਆਂ। ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ ਰਾਹ ਏ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਸਤਾ ਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਰਸਤਾ। ਵੱਡੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤਕ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਰਸਤਾ। ਪਰ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਅਸੀਂ ਹਰ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਪਹੁੰਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਆਂ।”
ਪਲ ਭਰ ਲਈ ਉਹ ਚਕਰਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਨੰਦਨੀ ਨੂੰ ਟੋਕ ਕੇ ਇਸਦੇ ਅਰਥ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ। ਕਿਹੜਾ ਰਸਤਾ? ਕਿਹੜੀ ਦੁਨੀਆਂ? ਗੱਲ ਪੱਧਰੀ ਏ ਕਿ ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰਾਹ ਸਿੱਧੀ ਲੀਕ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਰਾਹ ਏ। ਜਿਹੜੇ ਪੜਾਅ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਜਿਹੜੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਸਾਰ ਦੇਂਦੇ ਆਂ। ਪਰ ਕੀ ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਦੋਸ਼ੀ ਬਣੇ ਰਹੀਏ? ਆਦਮੀ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਦੋ ਰਸਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰ ਸਕਦਾ।
ਪਰ ਉਹ ਕੁਝ ਬੋਲਿਆ ਨਹੀਂ।
“ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲੀ ਆਂ।” ਨੰਦਨੀ ਕਹਿੰਦੀ ਰਹੀ, “ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਤਾਰੀਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ। ਸੱਚ ਕਹਿ ਰਹੀ ਆਂ। ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਆਂ ਏਨਾ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਮੇਰੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਮੰਦਭਾਗੀਆਂ ਨੇ, ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਆਂ। ਗ੍ਰਹਿਸਤੀਆਂ ਨਿਭ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ਪਰ ਕਿਸ ਹਾਲ ਵਿਚ, ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਨੇ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬੜਾ ਡਰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬੋਲਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਕ-ਦੋ ਸਾਲ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਚੰਗੇ ਇਨਸਾਨ ਤੇ ਪਤੀ ਓ। ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਈ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਰਾਜੂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਕਿੰਨਾਂ ਸਾਊ ਬੱਚਾ ਏ ਸਾਡਾ। ਕਾਲੇਜ ਵਿਚ ਸੀ ਤਦ ਮੌਜ਼-ਮਸਤੀ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧਾ ਬਣ ਗਿਆ ਏ।”
ਭਾਸਕਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਈ 'ਹਾਂ' ਕਿਹਾ ਤੇ ਬਾਹਰ ਵਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਧੁੱਪ ਕਰੜੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗੂੜ੍ਹੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ। ਦੂਰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਚਮਕਦੀ ਲਕੀਰ ਦਿਸ ਰਹੀ ਸੀ। ਭਾਟਾ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ—ਇਹੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਏ! ਸਭ ਠੀਕ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਏ ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਸੁਝਦੇ ਨੇ ਇਹ ਸਭ ਚੋਚਲੇ। ਝੌਂਪੜੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਨੌਬਤ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਆਟੇ ਦਾਲ ਦਾ ਭਾਅ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ।
“ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਆਂ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਓ। ਸੋਚ ਰਹੇ ਓ ਕਿ ਏਨਾ ਸਭ ਠੀਕ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ? ਤੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹੀ ਸਮਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੀ ਆਂ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ—ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕਰੋ।”
ਉਸਨੇ ਫੇਰ ਵੀ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ ਓਦੋਂ ਉਸਨੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਫੇਰ ਬਾਹਰ ਵਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਭਾਸਕਰ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਏ। ਅਸੀਂ ਚੱਲ ਕੇ ਖਾਣਾ ਖਾਈਏ? ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਨਾਸ਼ਤਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਏ। ਮੈਂ ਸਵੇਰ ਦਾ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ। ਸਿਰਫ ਚਾਹ ਲਈ ਏ।”
“ਤੂੰ ਖਾਣਾ ਖਾ ਲੈ।”
“ਮੈਂ ਕਦੀ ਇੰਜ ਕੀਤਾ ਏ ਕਿ? ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਚਖ ਲੈਣਾ। ਪਰ ਚੱਲੋ ਮੇਰੇ ਨਾਲ।”
ਉਹ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਉਠ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ। ਤਿਪਾਈ ਉੱਤੇ ਰੱਖੀ ਚਾਬੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾਈ। ਚੱਪਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਤੇ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਲਈ।


ਰੇਸਟੋਰੈਂਟ ਵਿਚ ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਥੇ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਟਾਫ਼ ਨੇ ਝੱਟ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਮੇਜ਼ ਸਜ਼ਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਗਰਮ-ਗਰਮ ਖਾਣੇ ਦੀ ਸੁਆਦੀ ਗੰਧ ਆਉਂਦਿਆਂ ਈ ਭਾਸਕਰ ਦੀ ਵੀ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਲੇਟ ਵਿਚ ਪਰੋਸ ਲਿਆ।
“ਵਾਹ! ਕੇਡਾ ਸਵਾਦੀ ਖਾਣਾ ਏਂ। ਫਲਾਵਰ ਦੀ ਸਬਜ਼ੀ। ਮਟਰ ਪਨੀਰ। ਕਿੰਨਾਂ ਸਹੀ ਮੀਨੂ ਏ।”
“ਹਾਂ।”
“ਸਵਾਦ ਵੀ ਵੱਖਰਾ ਏ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜਾ ਮਸਾਲਾ ਵਰਤਦੇ ਨੇ। ਵਧੀਆਂ ਟੇਸਟ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਰੋਟੀ ਲਓ ਨਾ।”
“ਨਹੀਂ।”
“ਲਓ ਨਾ! ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਏ। ਵਧੀਆ।” ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਰੋਟੀ ਵਿਚੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।
ਭਾਸਕਰ ਮਨ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ। ਸਭ ਕੁਝ ਨਾਰਮਲ ਕਿੰਜ ਏ? ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਈ ਨਾ ਹੋਏ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਭਿਣਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਲੋਕ ਆਉਣਗੇ। ਪੁੱਛਣਗੇ, ਸਰ ਰੋਟੀ ਦਿਆਂ? ਮੈਡਮ ਸਬਜ਼ੀ ਲਓ ਨਾ? ਅਚਾਰ ਦਿਆਂ। ਜੀ-ਅਹਿ ਚਟਨੀ ਲਿਆਓ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੱਧ ਈ ਖਾਵਾਂਗਾ। ਛੁੱਟੀਆਂ ਮਨਾਉਣ ਜੋ ਆਇਆ ਆਂ। ਖਾਓ-ਸੰਵੋ, ਐਸ਼ ਕਰੋ। ਮੂੰਹ ਕੁਸੈਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਵੇਂ। ਇਸਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ। ਸਵੀਟ ਡਿਸ਼ ਵੀ ਮੰਗਵਾਏ।
ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਮੈਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮੂਰਖ ਆਂ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਖਾਣਾ ਖਾਓਗੇ ਤੇ ਮੈਂ ਤੁਰ ਪਿਆ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ। ਕਲ੍ਹ ਵੀ ਇਵੇਂ ਕੀਤਾ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ। ਸਵੇਰੇ ਪੁਰਾਣ ਸੁਣ ਲਿਆ। ਉਹ ਕੀ ਸੀ? ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ? ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਏਨਾ ਈ ਸਹਿਜ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਆਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਮੂਰਖ ਮੈਂ ਈ ਆਂ।
“ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਖਾਵਾਂਗਾ।” ਉਸਨੇ ਝੱਟ ਡਿਸ਼ ਪਰ੍ਹੇ ਸਰਕਾਉਣੀ ਚਾਹੀ ਪਰ ਨੰਦਨੀ ਨੇ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹੀ ਰੱਖਿਆ।
“ਭਾਸਕਰ, ਖਾਣਾ ਵਿੱਚੇ ਨਾ ਛੱਡੋਗੇ। ਵਰਨਾ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੇਗਾ ਖਾਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆਂ। ਮੈਂ ਬਸ ਨਬੇੜ ਲੈਂਦੀ ਆਂ। ਆਪਾਂ ਚੱਲਾਂਗੇ।”
ਉਹ ਅੰਦਰ ਈ ਅੰਦਰ ਹੱਸਿਆ। ਸੱਚ ਏ ਉਸਨੇ ਖਾਣਾ ਜ਼ਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਸੋਚਿਆ ਮੈਂ ਉਠ ਜਾਵਾਂਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਣਗੇ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੇਗਾ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਰਹਿ ਗਈ ਏ। ਵਿਚਾਰੇ ਕਿੰਨੇ ਦਿਆਲੂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮਗਨ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਏ? ਮੇਰੇ ਮੁੰਹ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਜੋ ਵੀ ਸਵਾਦ ਹੋਵੇ। ਖਾਣੇ 'ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਕਿਉਂ ਉਤਾਰਾਂ?
ਉਸਨੇ ਰੋਟੀ ਲਈ। ਸਬਜ਼ੀ ਲਈ। ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਦੋ ਸਵੀਟ ਡਿਸ਼ ਮੰਗਵਾਏ। ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਆਰਡਰ ਦੇ ਕੇ।
“ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਾਂਗੀ।” ਨੰਦਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ਬਾਊਲ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।


ਉਹ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ ਉਦੋਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਧੁੱਪ ਈ ਧੁੱਪ ਸੀ। ਨਮਕੀਨ ਗਰਮੀ, ਉਮਸ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਤੁਰਨ ਨਾਲ ਈ ਥਕਾਣ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਾ ਲਿਆ। ਘੱਟ ਖਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਸੁਸਤਾਵਾਂਗਾ। ਸਮੁੰਦਰ ਕਿਨਾਰੇ ਕਿੰਜ ਜਾ ਸਕਾਂਗਾ? ਤੇ ਸੌਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਏ। ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂ ਤਾਂ ਵੀ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਏਗੀ।
ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਈ ਉਸਨੇ ਪੱਖਾ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬਿਸਤਰੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਢੇਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਨੰਦਨੀ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ ਬੈਠੇਗੀ। ਪਰ ਉਹ ਬਿਸਤਰੇ ਦੇ ਕੋਨੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਈ। ਉਹ ਛੱਤ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਮੂੰਹ ਫੇਰ ਲਵਾਂ। ਉਹ ਪਾਸਾ ਪਰਤਨ ਈ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨੰਦਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਆਂ ਭਾਸਕਰ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਓ। ਗੁੱਸੇ ਨਾ ਹੋਵੋ ਇਹ ਮੈਂ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਪਰ ਜ਼ਰਾ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ।”
“ਕੀ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂ?” ਅਚਾਨਕ ਈ ਵਰ੍ਹ ਪਿਆ, “ਇਹ ਸਭ ਟਿਪੀਕਲ ਏ ਤੇਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਵਾਂਗ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ। ਪਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਕੁਛ ਹੋਰ ਨਾ ਕਹੀਂ। ਬਸ ਜਾਹ, ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਪੜ੍ਹ। ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਕਦ ਚੱਲਣਾ ਏਂ, ਏਨਾ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇ।”
ਉਹ ਕੁਝ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕੀ। ਭਾਸਕਰ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਹੁਣ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਦੂਰ ਜਾ ਬੈਠੇਗੀ। ਪਰ ਉਹ ਉੱਥੇ ਈ ਬੈਠੀ ਰਹੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਚੁੱਪ ਵਾਪਰੀ ਰਹੀ। ਫੇਰ ਨੰਦਨੀ ਨੇ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ...:
“ਮੈਂ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਆਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਨਾ ਰਲਾਓ। ਇਸਦਾ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲਾਗਾ-ਦੇਗਾ ਨਹੀਂ।”
“ਕਿੰਜ ਲਾਗਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ? ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਵਸਾਉਣ ਲਈ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕਮਿੱਟਮੈਂਟ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਨਾ? ਅੱਗ ਸਾਹਮਣੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਹੋਏ ਹੋਣ, ਪਰ ਆਪਸ ਵਿਚ? ਕੁਝ ਫਰਜ਼? ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾਂ ਕਰਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਏ ਨਾ?”
“ਮੈਂ ਫਰਜ਼ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਏ? ਕੋਈ ਕਮੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ ਕਿ?”
“ਫੇਰ ਉਹੀ।” ਗੱਦੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਕਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਤੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਰਹੀ ਏਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਮਨ ਕੇ ਚੱਲਿਆ ਸਾਂ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਮਾਰਲ ਕਮਿੱਟਮੈਂਟ ਕਰਦਾ ਏ ਤੇ ਨਿਭਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਏ ਉਸਨੂੰ। ਹਰ ਵਾਰੀ ਮਨ ਭਾਵੇਂ ਇਕ ਰੂਪ ਨਾ ਹੋਏ। ਝਗੜਾ-ਫਸਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੋਏ, ਫੇਰ ਵੀ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਏ। ਅੱਗੇ ਨਿਭਣਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਕਿਉਂ ਫੇਰਿਆ ਜਾਏ।”
“ਮੈਂ ਕਮਿੱਟਮੈਂਟ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਈ?” ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਧੀਮੀ ਪਰ ਤਿੱਖੀ ਸੀ। “ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਿਭਾਈ ਏ। ਮੈਂ ਜਾਣੀ ਆਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ...ਪਤਨੀ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਇਆ? ਇਸ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅਸੀਂ ਹੁੰਦੇ ਆਂ ਨਾ? ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਈ ਨਹੀਂ?”
“ਯਾਨੀ?”
“ਯਾਨੀ ਘਰ-ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਅਸੀਂ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ? ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਓ ਪਰ ਹੋਰ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਹੋ ਕਿ? ਤੁਸੀਂ ਭਾਸਕਰ ਓ। ਪਤੀ ਭਾਸਕਰ ਓ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਭਾਸਕਰ ਓ? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਹੋ ਜਾਂ ਨਹੀਂ?”
“ਇਹ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ।”
“ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਤਾਂ ਹੈਨ ਈ। ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੁੰਦੇ ਆਂ ਨਾ? ਇਹਨਾਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਅੱਗੇ।”
ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ।
“ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੰਪਨੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਓ, ਓਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪਤੀ ਭਾਸਕਰ ਹੁੰਦੇ ਓ ਕੀ? ਓਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਉਦਯੋਗਪਤੀ, ਮਾਲਕ, ਕਾਰਖ਼ਾਨੇਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਓ। ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਲੱਭ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਓ। ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਗਵਾਚੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਓ। ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕਲੈਬੋਰੇਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਰੂਪ ਪਤੀ ਭਾਸਕਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।”
“ਕਿੰਜ ਹੋਏਗਾ? ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਹੈਨ।”
“ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਆਂ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਸੀਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਆਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਰੋਲਸ ਦੀ ਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ—ਆਪਣੇ ਜਿਉਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਾਇਰੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਘਰੇ ਉਹ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਉਹੀ ਹੁੰਦੇ ਓ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਵਿਓਂਤ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਓ।”
“ਤਾਂ ਫੇਰ?”
“ਇੰਜ ਹੋਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪਰੋਬਲਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟਰੀਟਮੈਂਟ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਢਲ ਜਾਂਦੇ ਆਂ। ਕੋਲੈਬੋਰੇਸ਼ਨ ਸਮੇਂ ਤੁਸੀਂ ਢੇਰਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਨਾਲ ਨਿਭਦੇ ਹੋਏ ਪਤੀ ਭਾਸਕਰ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਟਕਰਾਅ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਨਾ?”
ਉਹ ਹੱਸਿਆ, “ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਐ। ਇਸਦੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।”
“ਇਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ, ਪਰ ਸਭ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਸੌ। ਤੁਸੀਂ ਮਨ ਨਾਲ ਸਭ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਐਡਮਾਇਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸੌ।”
ਉਹ ਉਠ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ। ਉਠ ਕੇ ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਉਠ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ? ਟੇਬਲ 'ਤੇ ਰੱਖੇ ਜਾਰ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਗ਼ਲਾਸ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਉਸਨੇ ਪੀਤਾ।
“ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਦਿਓਗੇ?”
ਉਸਨੇ ਦੂਜੇ ਗ਼ਲਾਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸੋਫੇ ਵੱਲ ਜਾ ਈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਦੋਂ ਈ ਨੰਦਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇੱਥੇ ਈ ਬੈਠੋ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ।”
ਉਹ ਇੱਛਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਬੈਠ ਗਿਆ।
“ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਰਹੇ ਓ ਨਾ?”
“ਇਹ ਸਭ ਵਕੀਲਾਂ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਏ। ਕੋਰੀ ਸਫਾਈ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਤੇ ਨਾ ਈ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜਸਟੀਫ਼ਿਕੇਸ਼ਨ ਦੀ ਲੋੜ ਏ। ਮੈਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਣ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਿਆ। ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਣ ਤੁੱਥ-ਮੁੱਥ ਕਰਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ।”
“ਇਹ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਣ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਜੋ ਦੱਸ ਰਹੀ ਆਂ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਅਰਥ ਨੇ।”
“ਜੋ ਕਹਿਣਾ ਏਂ ਸਾਫ ਸਾਫ ਕਹਿ।”
“ਇਹੀ ਕਿ ਮੈਂ ਦੋਸਤੀ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਪਤਨੀ-ਧਰਮ ਤੋਂ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਸੀ।”
ਉਹ ਹੱਸਿਆ। ਉਸ ਵੱਲ ਸਿੱਧਾ ਦੇਖਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ, “ਬਿਕਾਜ ਯੂ ਹੈਵ ਡਨ ਇਟ। ਯੂ ਹੈਵ ਟੂ ਜਸਟੀਫਾਇ ਇਟ।”
“ਨਹੀਂ ਭਾਸਕਰ, ਨਹੀਂ! ਇਹ ਜਸਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ।”
“ਮੇਰੀ ਸਮਝ 'ਚ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਾਂ; ਕੀ ਕਰਾਂ?” ਉਹ ਬੈੱਡ ਤੋਂ ਉਠ ਕੇ ਸੋਫੇ ਵਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, “ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੈਥੋਂ।”
ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚੁੱਪ ਵਾਪਰ ਗਈ। ਪੱਖੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਉਹ ਸੋਫੇ 'ਤੇ ਲੁੜਕ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਪਿਆ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਠੀਕ ਸੀ। ਸਰੀਰ ਸੁਸਤਾਉਣਾ ਚਾਹ ਰਿਹਾ ਏ। ਕੀ ਕਰਾਂ ਕੁਝ ਸੁੱਝ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਏ। ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ?
“ਮੈਂ ਸਮੁੰਦਰ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾ ਰਿਹਾਂ, ਮੈਥੋਂ ਇੱਥੇ ਬੈਠਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ।” ਉਸਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ।
“ਪਲੀਜ਼ ਭਾਸਕਰ ਨਾ ਜਾਓ। ਬਸ ਬੈਠੇ ਰਹੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਏ ਮੈਨੂੰ। ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਬੋਲਾਂਗੀ।”
ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਲੇਟਿਆ ਰਿਹਾ।
“ਭਾਸਕਰ ਮੈਂ ਆ ਜਾਵਾਂ, ਉੱਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਉਸਨੇ ਗਰਦਨ ਭੁਆਂ ਕੇ ਦੇਖਿਆ। ਫੇਰ ਸੋਫੇ ਤੋਂ ਉਠਿਆ ਤੇ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਜਾ ਲੇਟਿਆ—ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਈ।
“ਮੈਂ ਵੀ ਕਦੀ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਹੋਏ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸੌ। ਗ਼ਲਤ ਨਾ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਪਲੀਜ਼।”
ਉਸਨੇ ਸਿਰਹਾਣਾ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੋ ਸਰਕਾਇਆ ਤੇ ਗੋਡੇ ਢਿੱਡ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈ।
“ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤੀ ਕਦੋਂ ਹੋਈ, ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ—ਪਰ ਕਿਉਂ ਹੋਈ ਇਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਾਂਗੀ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੋਸਤੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ। ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਵਿਚ ਅੜਿੱਕਾ ਨਹੀਂ ਲਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਮੰਨੋ ਜਾਂ ਨਾ ਮੰਨੋ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕਤਈ ਇਹ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕੁਝ ਕਰ ਰਹੀ ਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਓਦੋਂ ਵੀ ਕੋਲ ਹੁੰਦੇ ਸੌ।”
“ਉਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਏ ਪਰ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਦੋਸਤੀ ਕਿੱਥੋਂ ਤੀਕ ਏ ਤੇ...”
“ਮੈਂ ਕਹਿ ਸਕਦੀ ਆਂ ਭਾਸਕਰ, ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਫਰਕ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਇਹ ਸਭ ਇਕ ਈ ਗੱਲ ਏ—ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਿਕ, ਸਹਿਜ।”
“ਸਹਿਜ?”
“ਹਾਂ!”
“ਤੂੰ ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਏਂ, ਪਤਾ ਈ?”
“ਸੱਚੀਂ ਜੀ, ਇੰਜ ਈ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਥ। ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਈ ਹਿੱਸਾ ਏ। ਮੈਂ ਕੁਛ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਰਹੀ ਆਂ, ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਈ ਨਹੀਂ।”
ਉਹ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ—ਸ਼ੁੰਨ ਵਿਚ ਗਵਾਚਿਆ ਜਿਹਾ।
“ਤੁਸੀਂ ਯਕੀਨ ਕਰੋ ਜਾਂ ਨਾ ਕਰੋ ਪਰ ਉਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ, ਕੋਈ ਅਸਰ, ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ—ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਛ ਸਹਿਜੇ ਈ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੀ ਆਂ। ਉਹ ਦਰਅਸਲ ਕੁਛ ਸੀ ਈ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੀ।”
“ਤੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਉਹ ਸਭ ਦੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ? ਤੂੰ ਕਦੀ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਭਾਸਕਰ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਰਹੀ ਆਂ?”
ਕੁਝ ਚਿਰ ਚੁੱਪ ਰਹਿ ਕੇ ਉਹ ਬੋਲੀ, “ਨਹੀਂ। ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ। ਸੱਚ ਆਖਾਂ, ਮੈਂ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਇਹ ਸਭ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਂਦੀ—ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਵਿਚ ਕੁਛ ਵੀ ਖਾਸ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ। ਮੈਂ ਦੋਸਤੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਆਨੰਦ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਇਕ ਅੰਸ਼ ਸੀ ਬਸ। ਬਿਲਕੁਲ ਫਾਲਤੂ ਹਿੱਸਾ।”
“ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੱਥ ਪਾਏ ਮੈਂ ਦੇਖੇ ਸਨ।” ਉਹ ਬਕ ਗਿਆ।
“ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ।”
“ਠੀਕ ਏ। ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਸਈ। ਪਿੱਛੋਂ ਬਾਕੀ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਹੋਏਗਾ। ਤੈਨੂੰ ਓਥੇ ਈ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਜਾਣ ਦਿਓ! ਕਾਲੇਜ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਤੀਕ ਈ ਹੋਏਗਾ।”
“ਉਹ ਓਨਾ ਈ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ।”
“ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵੀ? ਨੰਦਨੀ ਕਿਉਂ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਖੁਲਵਾਉਂਦੀ ਏਂ? ਕੱਪੜੇ ਲਾਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਓਨਾ ਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।”
“ਮੈਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਅਰਥ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਏ—ਸੋਚਿਆ, ਅੱਗੇ ਵੀ ਦੇਖਾਂ।”
“ਕੀ?”
“ਇਹੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ—ਔਰਤ-ਮਰਦ ਦੀ ਦੋਸਤੀ।”
“ਤੈਨੂੰ ਲੋੜ ਈ ਕੀ ਸੀ ਇਸ ਸਭ ਦੀ?”
“ਲੋੜ? ਭਾਸਕਰ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ।” ਅਚਾਨਕ ਉਸਨੇ ਭਾਸਕਰ ਦਾ ਹੱਥ, ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜ ਲਿਆ। “ਆਪਣਾ ਮਨ ਈ ਤਿਲ੍ਹਕਦਾ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਇਕ ਜਣਾ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ 'ਤੇ ਈ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ—ਹਰ ਰਿਸ਼ਤੇ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਕੰਮ-ਧੰਦੇ, ਨੌਕਰੀ, ਕੰਪਨੀ ਸਭ ਥਾਂਈਂ ਇਹੋ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਉਦੋਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਲੋਕ? ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਲੋਕ? ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਵੀ ਇਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਮਨ ਵੀ ਇਕ ਇੰਡਸਟਰੀ ਈ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਏ। ਉਮਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਲੋੜ ਵੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਏ।”
ਭਾਸਕਰ ਛੱਤ ਵੱਲ ਇਕਟੱਕ ਦੇਖਦਾ ਹੋਇਆ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਤੁਸੀਂ ਸੀ ਈ। ਪਰ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਮੇਰੇ ਸੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀਵ ਸੀ ਉਸਦੀਆਂ ਉਹ ਲੋੜਾਂ ਸਨ। ਤੇ ਉਹ ਸੋਚਣ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਪਜੀਆਂ। ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਉਭਰੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਮਨ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਈ ਲੋਕ ਸਨ। ਅੱਡ ਅੱਡ ਕਿਸਮ ਦੇ। ਰਾਜੂ ਤੋਂ ਈ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰੋ ਨਾ। ਰਾਜੂ ਸਾਡੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ? ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਜਿਹੜੀ ਮੈਂ ਸੀ ਉਸ ਮੈਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ? ਇਸ ਉਸੇ ਦੀ ਅਗਲੀ ਪੌੜੀ ਏ।”
ਉਸਨੇ ਗ਼ਲਾਸ ਦਾ ਪਾਣੀ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ।
“ਮੈਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ, ਦੇਖਾਂ ਤਾਂ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਇਹ ਸਰੂਪ ਕੀ ਤੇ ਕੇਹਾ ਹੁੰਦਾ ਏ? ਇਸ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ ਸਾਂ ਮੈਂ। ਕੁਛ ਸਮਝ ਰਹੀ ਸੀ, ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਵੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਮੈਂ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਹੋ ਗਈ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਛ ਆਜ਼ਾਦੀ ਏ। ਦੇਖਾਂ ਤਾਂ ਸਹੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਭ...”
ਪੱਖਾ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਉਮਸ ਸੀ। ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਪਹਿਰ ਉਸੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸਿਮਟ ਆਈ ਏ। ਉਸਨੇ ਕੰਧ 'ਤੇ ਲੱਗੀ ਘੜੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਤਿੰਨ ਵੱਜ ਕੇ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਬੈਠਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਵਰਨਾ ਘੁਟਣ ਹੋਰ ਵਧ ਜਾਏਗੀ। ਬਾਹਰ ਭਾਵੇਂ ਧੁੱਪ ਹੋਏ, ਉੱਥੇ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ। ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਫੇਰ ਈ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ।
“ਮੈਂ ਹੁਣ ਏਥੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕਦਾ।” ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹ ਉਠਿਆ, “ਤੂੰ ਬੈਠ, ਮੈਂ ਘੁੰਮ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਆਂ।”
ਨੰਦਨੀ ਵੱਲ ਨਾ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਈ ਉਸਨੇ ਟੋਪੀ ਲਈ। ਚੱਪਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਪਿਆ।